عنوان دانشنامه
دانشنامه امام حسین (ع)
موضوع دانشنامه و زبان آن
زندگینامه و سیره امام حسین (ع) و زبان آن عربی و فارسی است
معرفی نویسندگان
«محمد محمدی ریشهری» با همکاری: «سید محمود طباطبایی نژاد»، «سید روحالله سید طبائی»، مترجم: «عبدالهادی مسعودی».
معرفی اجمالی اثر
این دانشنامه، در چهارده جلد که متشکل از پانزده بخش و 138 فصل و بیش از 4190 متن روایی و تاریخی تشکیلشده است و روش تألیف آن بهصورت موضوعی میباشد. روایات و گزارشهای تاریخی آن همچون آثار دیگر نویسنده (همچون میزان الحکمه) به ترتیب موضوعات شمارهگذاری شده است که گزارش اجمالی بخشها و فصلهای دانشنامه، در ادامه خواهد آمد.
این دانشنامه یکی از موفقترین آثاری است که درزمینهی زندگی و سیره امام حسین (ع) در دوران معاصر به رشته تحریر درآمده است. نقطه قوت این اثر، همچون دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، قرار گرفتن متن عربی در کنار متن فارسی است که پژوهشگر را برای تطبیق متون یاری میدهد.
ناگفته نماند که این دانشنامه نسبت به دانشنامه امیرالمؤمنین (ع) از تحلیلهای فراوانتری در کنار متن روایات و گزارههای تاریخی استفاده نموده است که از ویژگیهای بارز این اثر شمرده میشود. در این بخش به بعضی از مهمترین آنها اشاره میکنیم
* تحلیلی ارزشمند در مورد هدف قیام امام؛ (ج 3، صص 361 - 323)
* نقد حضور اسماء بنت عمیس در مراسم ازدواج حضرت فاطمه (س) و تولد امام حسین (ع)؛ (ج 1، صص 157 - 156)
* پژوهشی در مورد انتساب حضرت رقیه به امام حسین (ع)؛ (ج 1، صص 395 - 382)
* نقد سخن مشهور که نیمی از یاران امام حسین (ع) در تیرباران اول دشمن به شهادت رسیدند؛ (ج 6، صص 137 - 135)
* تحلیلی نو در مورد موقعیت خیمهها و نقش آنها درصحنه نبرد؛ (ج 6، صص 77 - 67)
* توضیحی در رابطه با حوادث خارقالعاده پس از شهادت امام (ع)؛ (ج 7، صص 421 - 420)
* نقد شماری از مرثیههای دروغ مشهور از جهت مدرک و محتوا؛ (ج 1، صص 367 - 360)
* نگاهی تحلیلی به کارنامهی مسلم در کوفه؛ (ج 4، صص 411 – 408)
* دو نکته تاریخی و فقهی دربارهی خروج امام (ع) از مکه؛ (ج 5، صص 112 - 111)
* تحلیلی درباره ارزیابی سفر امام حسین (ع) به عراق و نهضت کوفه؛ (ج 5، صص 347 - 297)
* تحلیلی در مورد تعداد شهیدان کربلا؛ (ج 7، صص 293 - 281)
* پژوهش دررابطه با محل دفن سر مقدس امام و دیگر شهیدان؛ (ج 8، صص 83 - 80)
* تحلیلی درباره مسیر حرکت اسیران از کوفه به شام و از شام به مدینه؛ (ج 8، صص 235 - 226)
* آثار اجتماعی و تکوینی واقعه عاشورا؛ (ج 9، صص 31 - 9)
* ارائه پنج نقشه جدید و ابتکاری و دقیق از کوفه و مسیرهای حرکت کاروان حسینی از مدینه به کربلا و بازگشت اسرا؛ (ج 8، انتهای جلد)
* درآمدی بر عزاداری و گریه بر امام حسین (ع)؛ (ج 9، صص 383 - 334)
* تحلیلی درباره سیر تاریخ عزاداری امام حسین (ع)؛ (ج 10، صص 184 - 136)
* پژوهشی درباره ارزش زیارت امام حسین (ع)؛ (ج 11؛ صص 111 – 101)
* پژوهشی درباره سند «زیارت عاشورا»؛ (ج 12، صص 81 - 77)
ویژگیهای دانشنامه
1. بازنگری تاریخ زندگی امام حسین (ع)
اصلیترین ویژگی این دانشنامه، بازنگری تخصّصی زندگی امام حسین (ع) و بهخصوص تلاش برای تحریف زدایی از تاریخ عاشوراست. سایر ویژگیهای این پژوهش که در پی خواهند آمد، بهگونهای مرتبط با این ویژگی اصلی هستند. (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، ص 45)
2. استناد به منابع کهن و قابل استناد
در این دانشنامه، کوشیده شده است تا از منابع حدیثی و تاریخی معتبر و قابل استناد، گزینش گردد. بر این پایه، تکیهگاه اصلی تدوین آن، در درجه نخست منابعی هستند که تا قرن چهارم و پنجم هجری نگارش یافتهاند و در مراتب بعد، منابع تألیف شده تا قرن هشتم هجری و پسازآن، آثار تا قرن نهم... (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 46 - 45)
3. بهرهگیری از منابع شیعه و اهل سنّت
استناد به منابع اهل سنّت در کنار منابع پیروان اهلبیت (ع)، افزون بر تقویت مضمون گزارشها، بر اعتبار جهانی دانشنامهای که ابعاد گونهگون زندگی امام (ع) را گزارش میکند، میافزاید و مخاطبان بیشتری را جذب خواهد کرد.
گفتنی است منابع کهن و قابل استناد فراوانی از اهل سنّت، مانند تاریخ الطبری، أنساب الأشراف، الفتوح ابن اعثم و...، تاریخ عاشورا را گزارش کردهاند که در کنار منابع شیعه، در این دانشنامه، مورد بهرهبرداری قرارگرفتهاند... (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 47 - 46)
4. جامعیت همراه با گزیده نگاری
از ویژگیهای مهم این دانشنامه، با ارجاع گزارشهای همگون به یکدیگر، جامعیت همراه با گزیدهنگاری است. در این شیوه، همه متون حدیثی که در منابع فریقین آمدهاند، در معرض دید پژوهشگر قرار میگیرند؛ امّا جز در مواردی خاص تکرار نمیشوند، بلکه برگزیدهی آنها در متن کتاب میآید و در پاورقی، به متون مشابه، اشاره میگردد. (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، ص 47)
5. نقد مطالب نادرست منابع معتبر
این دانشنامه نهتنها گزارشهای منابع غیر معتبر را در صورت نیاز، موردنقد قرار میدهد، بلکه گاه گزارشهای منابع معتبر را نیز ارزیابی کرده، نادرستی آنها را روشن میسازد؛ مانند مشارکت امام (ع) در جنگهای فتح افریقیّه (تونس) و طبرستان و... . (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 48 - 47)
6. تبیین و تفسیر، در کنار گزارش
کتابهای تاریخی، معمولاً یا صرفاً به نقل و گزارش حوادث تاریخی میپردازند و یا از زاویه تحلیل و تفسیر، به رویدادها مینگرند، امّا دانشنامه امام حسین (ع)، سعی دارد از هر دو شیوه استفاده کند؛ بدینسان که پیش از نقل متن گزارش درباره مسائل مختلف و یا پسازآن، در صورت نیاز، تفسیر و تبیین نکات مهم تاریخی، جمعبندی گزارشها و تحلیل رویدادها را پیش دید خوانندگان جستجوگر قرار میدهد. (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، ص 48)
7. بررسی تفصیلی مسائل مرتبط با حادثه عاشورا
در این کتاب، افزون بر تبیین، تفسیر و نقد گزارشهای تاریخی، مسائل و مباحث مهم و محوری مرتبط با حادثه عاشورا، بهتفصیل موردبررسی و تحلیل قرارگرفته است. (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 49 - 48)
8. جمعبندی و تحلیل روایات متعارض
شماری از روایات رسیده از اهلبیت (ع) برحسب ظاهر، در مورد برخی از مسائل مربوط به امام حسین (ع)، تعارض دارند؛ مانند احادیثی که درباره نامگذاری امام (ع) واردشدهاند یا احادیثی که تغذیه امام حسین (ع) از انگشتان یا زبان پیامبر (ص) را گزارش کردهاند، یا احادیثی که ثواب زیارت سیّدالشهدا را با ثواب حج و عمره، مقایسه نمودهاند. جمعبندی و تحلیل اینگونه روایات، پژوهشگر را با «فقه الحدیث» و فهم نقلهای مختلف، آشنا میسازد. (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، ص 49)
9. کاربردی بودن محتوا
دانشنامه امام حسین (ع) صرفاً تاریخی نیست که متون و اسناد تاریخی مرتبط با حسین بن علی (ع) را گزارش و تحلیل کند، بلکه در گزینش متون و ارائه تحلیلها، واقعیتها و نیازهای روز، در نظر گرفتهشده است. (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، ص 49)
10. تنظیم منطقی و آسانیاب
گزارشها و تحلیلها بهگونهای تنظیم یافتهاند که پژوهشگر با نگاهی اجمالی و گذرا، در جریان کلّی مطالب کتاب قرار گیرد و در اسرع وقت، بهسادگی بتواند مطلب موردنظر خود را بیابد؛ به سخن دیگر، عناوین، همچون نموداری درختی تنظیمشدهاند؛ بهگونهای که گویای محتوای بخشها و فصلها باشند و همه محتوای کتاب را شامل شوند. (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 50 - 49)
11. فراهم ساختن نیازهای پژوهشی فرعی
بهمنظور تسهیل کار پژوهشگرانی که به این دانشنامه مراجعه میکنند، نیازهای فرعی پژوهشی آنان نیز فراهمشده است تا برای دستیابی به مسائل جزئی، نیاز به مراجعه به منابع دیگر، نداشته باشند. (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، ص 50)
12. روش دانشنامه در تکریم
در گزارش متون حدیثی و تاریخی، درصورتیکه متن مورد استناد، از پیامبر (ص) و اهلبیت (ع) نقلشده باشد، نام آن بزرگواران، همواره با تکریم آورده میشود؛ هرچند در منبع چنین نیامده باشد و اگر متن از غیر پیامبر (ص) و اهلبیت (ع) نقلشده باشد، فقط به ذکر نام، بسنده میگردد. (برای اطلاعات بیشتر رک: دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، ص 50)
بررسی مجلدات
جلد یکم
شامل پیشگفتار، درآمد (شامل: «دانشنامه در یک نگاه»، «ویژگیهای دانشنامه»، «کتابشناسی تاریخ عاشورا و عزاداری امام حسین (ع)»، «مراحل تحقیق و تدوین دانشنامه»)، بخش یکم «زندگی خانوادگی امام حسین (ع)» تا اواسط بخش دوم «فضیلتها و ویژگیهای امام» که در ادامه با توجه به انعکاس درآمد در معرفی اجمالی تنها به معرفی آماری بخشها میپردازیم.
مجموعاً با فهرست 494 صفحه
بخش یکم «زندگی خانوادگی امام حسین (ع)»
از صفحه 129 تا 393
فصل یکم: «تولد»
فصل دوم: «نامگذاری»
فصل سوم: «شمایل»
فصل چهارم: «پرورش»
فصل پنجم: «همسران»
فصل ششم: «فرزندان»
بخش دوم «فضیلتها و ویژگیهای امام حسین (ع)»
از صفحه 397 تا 483
درآمد
فصل یکم: «فضیلتهای مشترک امام با اهلبیت (ع)»
فصل دوم: «فضیلتهای مشترک با برادر»
جلد دوم
از اواسط بخش دوم «فضیلتها و ویژگیهای امام» تا اواسط بخش پنجم «پس از شهادت پدر تا قیام عاشورا»
مجموعاً با فهرست 469 صفحه
ادامه بخش دوم «فضیلتها و ویژگیهای امام»
از صفحه 7 تا 181
ادامه فصل دوم: «فضیلتهای مشترک با برادر»
فصل سوم: «فضیلتهای ویژه امام»
فصل چهارم: «شایستگیهای اخلاقی امام»
فصل پنجم: «ویژگیهای عبادی امام»
فصل ششم: «برخی کرامتهای دیدهشده از امام»
بخش سوم «دلایل امامت امام»
از صفحه 184 تا 321
درآمد
فصل یکم: «احادیث قدسی درباره امام و فرزندانش»
فصل دوم: «تصریح پیامبر به امامت امام و فرزندانش»
فصل سوم: «تصریح امامان به امامت ایشان»
فصل چهارم: «وصیتهای امام»
بخش چهارم «امام پس از پیامبر تا شهادت پدر»
از صفحه 324 تا 419
درآمد
فصل یکم: «امام در روزگار ابوبکر»
فصل دوم: «امام در روزگار عمر»
فصل سوم: «امام در روزگار عثمان»
فصل چهارم: «امام در روزگار خلافت پدر»
بخش پنجم «امام پس از شهادت پدر تا قیام عاشورا»
از صفحه 461 - 423
فصل یکم: «امام حسین در روزگار خلافت برادر»
جلد سوم
از اواسط بخش پنجم «امام پس از شهادت پدر تا قیام عاشورا» تا اواسط بخش هفتم «خروج امام حسین از مدینه تا ورود به کربلا»
مجموعاً با فهرست 456 صفحه
ادامه بخش پنجم «امام پس از شهادت پدر تا قیام عاشورا»
از صفحه 7 تا 163
فصل دوم: «موضع امام در رویارویی با معاویه»
فصل سوم: «جانشین کردن یزید»
بخش ششم «پیشگویی درباره شهادت امام»
از صفحه 167 تا 320
فصل یکم: «خبر دادن خدای سبحان از شهادت امام»
فصل دوم: «پیشگویی پیامبر درباره شهادت امام»
فصل سوم: «پیشگویی امیرالمؤمنین درباره شهادت امام»
فصل چهارم: «پیشگوییهای دیگر درباره شهادت امام»
بخش هفتم «خروج امام از مدینه تا ورود به کربلا»
از صفحه 323 تا 447
تحلیلی درباره اهداف قیام امام
فصل یکم: «خودداری امام از بیعت بایزید»
فصل دوم: «از مدینه تا مکه»
جلد چهارم
ادامه بخش هفتم: «خروج امام از مدینه تا ورود به کربلا»
مجموعاً با فهرست 454 صفحه
ادامه بخش هفتم «خروج امام از مدینه تا ورود به کربلا»
از صفحه 7 تا 449
فصل سوم: «فعالیتهای امام در مکه»
فصل چهارم: «بیرون آمدن نماینده امام از مکه تا شهادتش در کوفه»
فصل پنجم: «شهادت گروهی از یاران امام در کوفه و زندانی شدن گروهی دیگر»
فصل ششم: «مخالفان رفتن امام به سمت عراق»
جلد پنجم
از ادامه بخش هفتم «خروج امام از مدینه تا ورود به کربلا» تا اواسط بخش هشتم «از رسیدن امام به کربلا تا شهادت»
مجموعاً با فهرست 452 صفحه
ادامه بخش هفتم «خروج امام از مدینه تا ورود به کربلا»
از صفحه 7 تا 347
ادامه فصل ششم: «مخالفان رفتن امام به سمت عراق»
فصل هفتم: «از مکه تا کربلا»
بخش هشتم «از رسیدن امام حسین به کربلا تا شهادت»
از صفحه 351 تا 445
فصل یکم: «در محاصره دشمن»
جلد ششم
ادامه بخش هشتم «از رسیدن امام حسین به کربلا تا شهادت»
مجموعاً با فهرست 444 صفحه
ادامه بخش هشتم «از رسیدن امام به کربلا تا شهادت»
از صفحه 6 تا 437
ادامه فصل یکم: «در محاصره دشمن»
فصل دوم: «نگاهی به میدان نبرد»
فصل سوم: «شهادت یاران امام»
جلد هفتم
از ادامه بخش هشتم «از رسیدن امام به کربلا تا شهادت» تا اواسط بخش نهم «پس از شهادت»
مجموعاً با فهرست 445 صفحه
ادامه بخش هشتم «از رسیدن امام به کربلا تا شهادت»
از صفحه 7 تا 291
فصل چهارم: «شهادت فرزندان امام»
فصل پنجم: «شهادت فرزندان امیرالمؤمنین»
فصل ششم: «شهادت فرزندان امام حسن (ع)»
فصل هفتم: «شهادت فرزندان عبدالله بن جعفر»
فصل هشتم: «شهادت فرزندان عقیل»
فصل نهم: «شهادت سیدالشهدا (ع)»
بخش نهم «پس از شهادت»
از صفحه 295 تا 440
فصل یکم: «نهایت سنگدلی»
فصل دوم: «نشانههای آشکارشده»
فصل سوم: «به خاکسپاری شهیدان»
جلد هشتم
ادامه بخش نهم «پس از شهادت»
مجموعاً با فهرست 436 صفحه
ادامه بخش نهم «پس از شهادت»
از صفحه 7 تا 436
فصل چهارم: «ماجرای سرهای شهیدان»
فصل پنجم: «کرامتهای دیدهشده از سر سیدالشهدا»
فصل ششم: «از کربلا تا کوفه»
فصل هفتم: «از کوفه تا شام»
فصل هشتم: «از شام تا مدینه»
جلد نهم
از بخش دهم «بازتاب شهادت امام حسین (ع) و فرجام کسانی که در کشتن امام ویارانش نقش داشتند» تا اواسط بخش یازدهم «عزاداری و گریه برای امام حسین (ع)»
مجموعاً با فهرست 457 صفحه
بخش دهم «بازتاب شهادت امام حسین (ع) و فرجام کسانی که در کشتن امام ویارانش نقش داشتند»
از صفحه 9 تا 329
درآمد «آثار اجتماعی و تکوینی واقعه عاشورا»
فصل یکم: «بازتاب شهادت امام در سخنان برخی شخصیتهای نامدار»
فصل دوم: «بازتاب کشته شدن امام در میان قاتلانش»
فصل سوم: «بازتاب کشته شدن امام در میان خانواده قاتلانش»
فصل چهارم: «بازتاب حادثه کربلا در عراق و حجاز»
فصل پنجم: «بازتاب حادثه کربلا در میان غیرمسلمانان»
فصل ششم: «سرانجام کسانی که در کشته شدن امام ویارانش نقش داشتند»
بخش یازدهم «عزاداری و گریه برای امام حسین (ع)»
از صفحه 333 تا 447
درآمد
فصل یکم: «سوگواری»
فصل دوم: «مصیبتخوانی برای امام حسین (ع)»
جلد دهم
از ادامه بخش یازدهم «عزاداری و گریه برای امام» تا اواسط بخش سیزدهم «زیارت امام حسین (ع)»
مجموعاً با فهرست 514 صفحه
ادامه بخش یازدهم «عزاداری و گریه برای امام»
از صفحه 7 تا 184
فصل سوم: «اهمیت و آداب روز عاشورا»
فصل چهارم: «گریستن و گریاندن برای سیدالشهدا (ع) ویارانش»
بخش دوازدهم «نمونه مرثیههایی که در سوگ امام ویارانش سروده شدند»
از صفحه 186 تا 422
نگاهی به تحول شعر عاشورایی
فصل یکم: «نمونه مرثیههای که در قرن نخست سروده شدهاند»
فصل دوم: «نمونه مرثیههایی که در قرن دوم سروده شدهاند»
فصل سوم: «نمونه مرثیههایی که در قرن سوم سروده شدهاند»
فصل چهارم: «نمونه مرثیههایی که از قرن چهرم تا نهم سروده شدهاند»
فصل پنجم: «نمونه مرثیههایی که از قرن دهم تا سیزدهم سروده شدهاند»
فصل ششم: «نمونه مرثیههایی که از قرن چهاردهم تا آغاز دوران معاصر سروده شدهاند»
فصل هفتم: «نمونه مرثیههایی که در قرن معاصر سروده شدهاند»
بخش سیزدهم «زیارت امام حسین (ع)»
از صفحه 424 تا 499
درآمد
فصل یکم: «فضیلت زیارت امام و زائرش»
فصل دوم: «تأکید فراوان بر زیارت امام حسین (ع) و هشدار شدید درباره ترک آن»
جلد یازدهم
ادامه بخش سیزدهم «زیارت امام حسین (ع)»
مجموعاً با فهرست 482 صفحه
ادامه بخش سیزدهم «زیارت امام حسین (ع)»
از صفحه 7 تا 475
فصل سوم: «برکات زیارت امام حسین (ع)»
فصل چهارم: «روایاتی درباره برابر بودن زیارت امام با حج و عمره»
فصل پنجم: «فرشتگانی که او را زیارت میکنند»
فصل ششم: «پیامبران و صدیقانی که او را زیارت میکنند»
فصل هفتم: «آداب زیارت امام حسین (ع)»
فصل هشتم: «زیارتهای جامع»
فصل نهم: «زیارتهای مطلق»
جلد دوازدهم
از ادامه بخش سیزدهم «زیارت امام» و بخش چهاردهم «مزار امام حسین (ع)»
مجموعاً با فهرست 467 صفحه
ادامه بخش سیزدهم «زیارت امام»
از صفحه 7 تا 355
فصل دهم: «تسبیح و نماز، نزد قبر امام حسین (ع)»
فصل یازدهم: «آداب وداع با شهیدان»
فصل دوازدهم: «زیارتهای مخصوص»
فصل سیزدهم: «دو زیارت منسوب به ناحیه مقدسه»
فصل چهاردهم: «زیارتی که سید مرتضی با آن امام را زیارت کرد»
فصل پانزدهم: «زیارت امام حسین (ع) از راه دور»
فصل شانزدهم: «نائب گرفتن برای زیارت امام حسین (ع)»
بخش چهاردهم «مزار امام حسین (ع)»
از صفحه 358 تا 462
تاریخچه بنای حرم امام حسین (ع)
فصل یکم: «ارزش بارگاه امام حسین»
فصل دوم: «شفا خواهی با تربت مزار امام حسین (ع)»
فصل سوم: «دیگر برکات تربت امام حسین (ع)»
جلد سیزدهم
بخش پانزدهم «حکمتها»
مجموعاً با فهرست 519 صفحه
بخش پانزدهم «حکمتها»
از صفحه 7 تا 505
باب یکم: «حکمتهای عقلی و علمی» متشکل از سه فصل، از صفحه 17 تا 59
باب دوم: «حکمتهای اعتقادی» متشکل از پنج فصل، از صفحه 61 تا 143
باب سوم: «حکمتهای عقیدتی و سیاسی» متشکل از پانزده فصل، از صفحه 145 تا 395
باب چهارم: «حکمتهای عبادی» متشکل از چهارده فصل که در این جلد تا اواسط فصل دهم «ذکر و دعا» هست از صفحه 397 تا 505
جلد چهاردهم
ادامه بخش پانزدهم «حکمتها»
مجموعاً با فهرست 523 صفحه
ادامه بخش پانزدهم «حکمتها»
از صفحه 7 تا 507
ادامه باب چهارم، از اواسط فصل دهم «ذکر و دعا» تا پایان فصل چهاردهم «انفاق» از صفحه 7 تا 113
باب پنجم: «حکمتهای اخلاقی و عملی»؛ متشکل از ده فصل، از صفحه 113 تا 285
باب ششم: «حکمتهای جامع»؛ متشکل از چهارفصل، از صفحه 287 تا 317
باب هفتم: «حکمتهای گوناگون»؛ از صفحه 319 تا 399
باب هشتم: «حکمتهای منظوم»؛ از صفحه 401 تا 469
باب نهم: «تمثل جستن امام به اشعار شاعران»؛ از صفحه 471 تا 477
باب دهم: «دیوان منسوب به امام حسین (ع)» از صفحه 479 تا آخر جلد 507
بررسی بخشها
بخش یکم: زندگی خانوادگی سیّدالشهدا (ع)
در بخش نخست این دانشنامه، چگونگی تولّد، نامگذاری، ویژگیهای ظاهری، چگونگی پرورش، ازدواج و شمار فرزندان امام حسین (ع)، در شش فصل، موردبررسی قرارگرفته است.
در فصل یکم از این بخش، مدّت بارداری حضرت فاطمه (س) به امام حسین (ع) و تاریخ ولادت امام و حوادث مربوط به آن، ارائهشده و شماری از مسائل مربوط به این موضوع، مانند حضور اسماء بنت عمیس به هنگام ولادت امام (ع) و رؤیای أمّ فضل، نقد گردیده است.
فصل دوم، درباره نامگذاری امام حسین (ع) است. در این فصل، نامگذاری امام (ع) و برادرش امام حسن (ع)، از طریق وحی به پیامبر خدا (ص) و پس از اشاره به نامها، کنیه و لقبهای ایشان، ضمن تحلیلی، برخی از گزارشها در مورد اینکه امام علی (ع) در ابتدا نام «جعفر» و یا «حرب» را برای ایشان انتخاب کرده بود، نقد و رد شده است.
در فصل سوم، ویژگیهای چهره، اندام و هیئت ظاهری امام حسین (ع) بیانشده است و شباهتهای ایشان به جدّش پیامبر خدا (ص)، مادرش فاطمه (س) و موسای پیامبر (ع) و نیز چگونگی رنگ کردن مو، لباس پوشیدن، عمامه گذاشتن و نقش انگشتر ایشان، گزارششده است.
فصل چهارم، درباره چگونگی پرورش ایشان در خاندان پیامبر (ص) است. اظهار محبّت پیامبر خدا به او، بازی کردن پیامبر (ص) با او و بازی کردن او با پیامبر (ص)، کشتی گرفتن با برادرش حسن (ع) در حضور پیامبر (ص)، بازی کردن او با دیگر بچّهها و نمازخواندن او با پیامبر (ص)، میتوانند آموزههای ارزشمندی برای تربیت فرزندان شایسته باشند که در این فصل، گزارششدهاند؛ همچنین روایات مختلفی که دلالت بر تغذیه امام حسین (ع) از انگشتان پیامبر (ص) دارند، مورد تبیین و تحلیل قرارگرفتهاند.
فصل پنجم، شرحی اجمالی درباره همسران امام حسین (ع) و تحقیق درزمینهٔ انساب مادر امام زینالعابدین (ع) به یزدگرد (شاه ایران) دارد و در آن، به ضعف برخی گزارشها که همسرانی را به امام (ع) نسبت دادهاند، اشارهشده است.
فصل ششم، شمار فرزندان امام حسین (ع) و شرححال اجمالی آنان است و در پایان آن، تحقیقی مفصل درباره انتساب رقیّه به امام حسین (ع) آمده است. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 24 – 23)
بخش دوم: فضیلتها و ویژگیهای امام حسین (ع)
در این بخش، ابتدا به ملاک انتخاب گزارشهای مربوط به فضایل امام حسین (ع) و مهمترین کمالات مشترک میان امامان (ع) و بارزترین ویژگیهای سیّدالشهدا اشارهشده است؛ سپس بهتفصیل، فضایل مشترک میان ایشان و سایر اهلبیت (ع)، فضایل مشترک میان ایشان و برادرش امام حسن (ع)، فضایل ویژه امام حسین (ع)، مکارم اخلاقی ایشان، ویژگیهای ایشان در عبادت و شماری از کرامات ایشان، در شش فصل، ارائهشده است:
فصل یکم، درباره فضایلی است که میان امام حسین (ع) و سایر اهلبیت (ع)، مشترک است؛ مانند طهارت از انواع پلیدیهای ظاهری و باطنی، گستردگی دانش، مرجعیت علمی، وجوب مودّت، وجوب اطاعت و تمسک، همراهی با پیامبر خدا (ص) در مباهله با نصارای نجران، همتایی امام (ع) با پیامبر (ص) در وجوب تسلیم بودن در برابر ایشان و حرمت ستیز و مخالفت با ایشان و نزول سوره انسان (دهر) درباره آنان و نیز سایر فضایلی که درباره اهلبیت (ع) نقلشده است.
فصل دوم، درباره فضایلی است که امام حسین (ع) با برادرش امام حسن (ع) در آنها مشترکاند، مانند فرزند پیامبر خدا بودن، تصریح پیامبر (ص) به امامت آنان، جایگاه رفیع خانوادگی وبرتری آنان بر سایر جوانان امّت و اهل بهشت، اهمیّت دوستی با آنان و خطر دشمنی با آنان.
فصل سوم، شامل فضایلی است که تنها درباره امام حسین (ع) گزارششدهاند، مانند زیور آسمان و زمین بودن، محبوبترین مردم بودن در نزد اهل آسمان، دعای پیامبر (ص) برای علاقهمندان به حسین (ع) و بوسه زدن پیامبر (ص) بر پیشانی و لبهای وی.
فصل چهارم، به فضایل اخلاقی امام حسین (ع) اختصاص دارد؛ مانند عزّت نفس، حسن خلق، شجاعت، ادب، تواضع و سخاوت؛ همچنین داستانهای مختلفی از سخاوت ایشان، در این فصل آمده است.
در فصل پنجم، علاقه امام حسین (ع) به عبادت، کثرت نماز و روزها ایشان، رفتن ایشان به حج با پای پیاده، شبزندهداری و انواع نیکیهای امام (ع) گزارششده است.
در فصل ششم، شماری از کرامات امام حسین (ع) آمده است؛ مانند اجابت دعاها، سخن گفتن کودک بهفرمان ایشان و شفا یافتن بیمار به برکت ایشان.
گفتنی است آنچه درباره جایگاه خانوادگی و فضایل و ویژگیهای امام حسین (ع) بدان اشارت رفت، حاکی از کمالاتی است که زمینهساز امامت و رهبری ایشاناند؛ بنابراین بخش اوّل و دوم این دانشنامه، مقدّمه بخشهای بعدی آن، محسوب میگردد. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 26 - 24)
بخش سوم: دلایل امامت امام حسین (ع) و فرزندانش
در این بخش، ابتدا نکاتی درباره اینکه امامت از مناصب الهی و در ادامه منصب نبوّت است، ارائهشده و سپس، رهنمودهای خداوند متعال، روایاتی از پیامبر خدا (ص) و روایاتی از سایر امامان (ع) درباره امامت امام حسین (ع) و استمرار امامت در نسل ایشان و نیز روایاتی در مورد وصیتهای ایشان، در چهل فصل، گزارششده است. گفتنی است احادیث این بخش، به دلیل آنکه اعتقادی شمرده میشوند، ازنظر سند، مورد ارزیابی قرارگرفتهاند و احادیثی که از اعتبار لازم برخوردار نبودهاند، بهعنوان مؤیّد، در کنار احادیث معتبر آمدهاند.
در فصل یکم این بخش، بر پایه روایات معتبر، اثباتشده که موضوع رهبری پس از پیامبر خدا (ص)، از جانب خداوند، مشخّص شده و خداوند متعال، اهلبیت ایشان را بهعنوان امامان امّت، برگزیده و رهبری را در نسل امام حسین (ع) قرار داده است.
در فصل دوم، تعبیرهای گوناگون پیامبر خدا (ص) درباره امامت سیّدالشهدا و استمرار امامت در نسل ایشان، دستهبندیشده است؛ بدینسان که: اوصیای پیامبر (ص) و پیشوایان دین، از فرزندان امام حسین (ع) هستند و امامت در نسل اوست. امام حسین (ع)، پدر نه امام است و آنان، خلفای خدا در زمیناند و از ملکه عصمت برخوردارند. آنان، رکن دین خدا هستند و هرگز از قرآن، جدا نخواهند شد.
بر پایه گزارشهای فصل سوم، امام علی (ع)، فاطمه زهرا (س) و سایر اهلبیت (ع) تا امام هادی (ع)، با صراحت، امامت سیدالشهدا را تبیین کردهاند.
در فصل چهارم، در وصیتنامه مکتوب امام حسین (ع)، آمده که یکی را هنگام حرکت از مدینه، به امّ سلمه سپرد و دیگری را در کربلا، به دختر بزرگش فاطمه داد؛ همچنین به وصی قرار دادن خواهرش زینب (س) اشارهشده است و ضمن تحلیلی، موضوع وصیتهای مختلف ایشان، تبیین شده است. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 27 - 26)
بخش چهارم: امام حسین (ع) پس از پیامبر (ص) تا شهادت پدر
در آغاز این بخش، تحلیلی از زندگی امام حسین (ع) در این دوران، یعنی از هفتسالگی تا 36 سالگی ایشان، ارائهشده است؛ سپس به نکات قابل توجّهی از زندگی ایشان در این مقطع از تاریخ اسلام، در ضمن چهارفصل، اشارهشده است:
فصل یکم، به زندگی امام حسین (ع) از هفتسالگی تا نهسالگی، مقارن ایّام خلافت ابوبکر (11 - 13 ق) میپردازد. تحقیقاً این دوران، تلخترین ایّام زندگی امام (ع) بوده است. وفات جدّش پیامبر خدا (ص)، شهادت مادرش فاطمه (ع) و مظلوم واقعشدن پدرش علی (ع)، در این دوران اتّفاق افتاد. همراهی با پدر در دفاع از حقّش و انتقاد به ابوبکر با زبان کودکانه، از حوادث این دوران از زندگی ایشان است.
فصل دوم، به زندگی امام (ع) از نهسالگی تا نوزدهسالگی، مقارن با خلافت عمر (13 - 24 ق) اختصاص دارد. در این دوران، خلیفه دوم، برای ایشان احترام ویژهای قائل بود. حادثه قابل توجّهی در این مقطع از تاریخ زندگی ایشان، گزارش نشده است.
فصل سوم، ویژه زندگی امام (ع) از بیستسالگی تا 31 سالگی، مقارن با خلافت عثمان (24 - 35 ق) است. برخورد تند امام (ع) با ابوسفیان در آغاز خلافت عثمان، بیماری ایشان درراه مکّه، تبعید شدن ابوذر به ربذه و کشته شدن عثمان، حوادثی در این مقطع از تاریخ زندگی اماماند. مسئله شرکت امام (ع) در جنگهای افریقیّه (تونس) و طبرستان و در ماجرای دفاع از عثمان-که مربوط به این دوره است-نیز موردنقد و بررسی قرارگرفته است.
فصل چهارم، به زندگی امام حسین (ع) از 31 سالگی تا 36 سالگی، مقارن با خلافت پدرش امام علی (ع) (35 - 40 ق) مربوط است. در این فصل، حضور فعّال امام حسین (ع) درصحنههای سیاسی و نظامی، بهویژه در جنگهای جمل، صفّین و نهروان و عنایت ویژه امام علی (ع) به او و برادرش امام حسن (ع)، بهتفصیل، گزارششده است. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 28 - 27)
بخش پنجم: امام حسین (ع) پس از شهادت پدر تا قیام عاشورا
در تبیین این مقطع از تاریخ زندگی امام حسین (ع) (40 - 61 ق) که بخشی از آن، مقارن با امامت برادرش امام حسن (ع) بود، سه موضوع مهم، یعنی: رفتارشناسی امام (ع) در دوران امامت برادر، موضعگیریهای ایشان در برابر حکومت معاویه ونیز ولایتعهدی یزید، در سه فصل، گزارش میگردد:
فصل یکم درباره پیروی کامل امام حسین (ع) از امام زمان خود و احترام ویژه او نسبت به امام حسن (ع) بهویژه در مورد صلح و بیعت با معاویه و وصیّت امام حسن (ع) به ایشان است.
فصل دوم درباره سیاست امام (ع) در برخورد با معاویه و سیاست معاویه در برخورد با امام (ع)، زمینهسازی امام (ع) برای قیام بر ضدّ حکومت بنی امیّه پس از مرگ معاویه و احساس خطر معاویه از ناحیه امام حسین (ع) است.
فصل سوم، درباره تلاشهای معاویه برای ولایتعهدی فرزندش یزید، به قتل رساندن سران مخالفان این اقدام و ازجمله امام حسن (ع) و سعد بن ابی وقّاص، بیعت گرفتن معاویه برای یزید، مخالفت جدّی امام حسین (ع) با این بیعت و سفارشهای معاویه به هنگام مرگ به یزید در مورد چگونگی برخورد با امام حسین (ع) است. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 29 - 28)
بخش ششم: خبر دادن پیشاپیش، از شهادت امام حسین (ع)
در آغاز این بخش، پس از اشاره به قطعیّت صدور روایات پیشگویی شهادت امام حسین (ع)، توضیح دادهشده که مقدّر بودن شهادت ایشان و پیشگویی آن، منافاتی بااراده و اختیار انسان ندارد؛ سپس پیشگوییهایی، در چهارفصل، گزارششدهاند:
در فصل یکم، خبر دادن خداوند متعال از به شهادت رسیدن امام حسین (ع) و اینکه: امام حسین (ع) سرور همه شهیدان گذشته و آینده جهان است، فرزندان و همراهانش شهید میشوند و شهادت، سرنوشت اوست.
پیشگوییهای پیامبر خدا (ص) درباره شهادت امام حسین (ع) پیش از ولادت وی و در مقاطع مختلف کودکیاش، بسیار قابل تأمّل است. پس از پیامبر (ص)، امام علی (ع) بیش از هرکس دیگر درباره شهادت امام حسین (ع)، سخن گفته است.
در فصل چهارم از بخش ششم، به سایر پیشگوییها درباره شهادت امام حسین (ع) اشارهشده است؛ مانند پیشگوییهای: امام حسن (ع)، خود امام حسین (ع)، سلمان، ابوذر، میثم، ابن عبّاس، شماری از اصحاب امام علی (ع) و کعب الأحبار. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 30 - 29)
بخش هفتم: خروج امام حسین (ع) از مدینه تا رسیدن به کربلا
در آغاز این بخش، تحلیلی نسبتاً جامع درباره زمینهها و علل قیام امام حسین (ع) آمده است و پسازآن، مسائل مهمّی مانند امتناع امام (ع) از بیعت بایزید، خروج امام (ع) از مدینه، فعّالیتهای ایشان در مکه، اعزام مسلم (ع) بهعنوان نماینده خود به کوفه و شهادت مسلم و جمعی دیگر از یاران امام (ع) و نیز زندانی شدن شماری دیگر از آنان، پیشنهادهای مختلف به امام (ع) مبنی بر نرفتن به کوفه و حرکت امام (ع) بهسوی کربلا، در هفت فصل، گزارششده است.
جریان مخالفت ورزیدن امام (ع) بایزید و بیعت نکردن با او که به خروج ایشان از مدینه انجامید، در فصل نخست این بخش، آمده است.
در فصل دوم، حوادثی که از هنگام خروج امام (ع) از مدینه تا ورود ایشان به مکّه رخ داد، گزارششده و در فصل سوم، رویدادهای مهمّی که در ایّام اقامت امام (ع) در مکّه اتّفاق افتاد (ازجمله دعوت کوفیان از ایشان برای آمدن به کوفه و قیام برضدّ حکومت یزید و یاری خواستن امام (ع) از بزرگان بصره) آمده است.
در فصل چهارم و پنجم، داستان رفتن مسلم از مکّه به کوفه بهعنوان نماینده ویژه امام حسین (ع) تا شهادت او و شهادت جمعی از یاران امام حسین (ع) در کوفه و زندانی شدن شماری از آنان آمده است مواردی مانند استعفای مسلم از نمایندگی امام درراه کوفه، محل اقامت مسلم در کوفه، تعداد بیعتکنندگان با او، جریان ترور ابن زیاد و...، بهعنوان گزارشهای تاریخی، ارزیابی تحلیلشده است.
هنگامیکه روشن شد مقصد نهایی امام حسین (ع) کوفه است، افراد مختلف باانگیزههای گوناگون، ایشان را از این سفر منع میکردند. برخی از آنان مستقیم، از یزید دستور میگرفتند و برخی غیرمستقیم، مجری فرمان او بودند. برخی میخواستند امام هم مانند آنان راه عافیتجویی را در پیش گیرد و برخی واقعاً به امام (ع) علاقه داشتند و چون پیشگوییهای مربوط به شهادت ایشان را شنیده بودند، به ایشان پیشنهاد میکردند از این سفر، منصرف شود. متن این پیشنهادها، در فصل ششم و شرح آنها، ضمن تحلیل پایانی این بخش، ارائه میگردد.
در فصل هفتم، ابتدا توضیحاتی درباره نقشه مسیر امام حسین (ع) از مکّه به کربلا ارائه میشود؛ سپس به تلاشهای یزید برای منصرف کردن امام (ع) از سفر به عراق، اشاره میشود و به دنبال آن، حوادث مربوط به حرکت ایشان از مکّه تا کربلا، به ترتیب، گزارش میشود و در پایان، تحلیل مشروحی درباره ارزیابی سفر امام حسین (ع) به عراق و انقلاب کوفه میآید. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 31 - 30)
بخش هشتم: رسیدن امام حسین (ع) به کربلا تا شهادت ایشان
در این بخش، متون مربوط به حادثه جانگداز عاشورا از آغاز ورود امام حسین (ع) به کربلا تا شهادت یاران، فرزندان، برادران، فرزندان برادر، فرزندان خواهر، فرزندان عمو و سرانجام، شهادت خود ایشان، در نه فصل، بهتفصیل، گزارششده است:
در فصل اوّل، ابتدا توضیح داده میشود که امام حسین (ع) در روز پنجشنبه دوم محرّم سال 61 هجری قمری وارد کربلا شد و در روز دهم محرّم همان سال-که مصادف با مهرماه سال 59 هجری شمسی و اکتبر سال 680 میلادی است-به شهادت رسید. در ادامه، حوادثی که در مدّت اقامت امام (ع) در کربلا تا تهاجم نظامی دشمن به اصحاب ایشان و استقبال آنان از شهادت، به ترتیب، تبیین میگردد و در بخش پایانی، موقعیت خیمههای امام و نقش آن در میدان جنگ توضیح داده میشود.
در فصل دوم، پس از گزارش چگونگی آرایش نظامی یاران امام حسین (ع) در برابر سپاه کوفه در روز عاشورا و ارائه تحقیقی درباره شمار دو سپاه، صحنه مقاومت جنود رحمان در برابر سپاه شیطان، ترسیم میگردد. این صحنه شورانگیز و عبرتآموز، با نیایش روحبخش امام (ع) در عاشورا و سخنان زهیر و بریر دو تن از اصحاب امام (ع) با سپاه کوفه و اتمام حجّت امام (ع) با عمر بن سعد، آغاز میشود.
پس از پرتاب نخستین تیر ابن سعد و تیرباران شدن سپاه امام (ع) و دعوت امام (ع) از اصحاب خویش برای صبر و مقاومت، جنگ آغاز میشود.
یاران امام حسین (ع) با شعار «یا محمّد»، خود را به انبوه صف دشمن میزدند و برای شهادت، از یکدیگر سبقت میجستند و با مقاومتی جانانه درصحنه نبرد، پیدرپی، شگفتی میآفریدند.
نماز جماعت خواندن امام حسین (ع) با یاران خود درصحنه نبرد در روز عاشورا، پیامی بس عمیق و آموزنده برای حسینیان تاریخ بود و آرامش امام (ع) و شماری از یاران خاصّ او در سختترین لحظات جنگ، درسی عمیقتر و آموزندهتر دربر داشت و رهنمودهای امام در این حال، بهترین جانمایه برای مجاهدان راستین تاریخ اسلام است.
شگفتانگیز آنکه شماری از بزرگان کوفه ناظر صحنه بودند، بهجای آنکه به یاری امام (ع) بشتابند، به بالای بلندیای رفته بودند و برای پیروزی او دعا میکردند!
پایانبخش این فصل، سلام وداع امام (ع) و آخرین دعای ایشان است؛ بدینسان، عاشورا با دعای امام حسین (ع) آغاز میشود و با دعای او پایان مییابد.
در فصل سوم، پس از تبیین مهمترین ویژگیهای اصحاب امام حسین (ع)، چگونگی شهادت برجستهترین یاران امام (ع) با شرححال اجمالی آنان و سپس شمار شهدای کربلا در چهار گروه، ارائه میگردد:
* دسته اوّل: شهدای کربلا از اصحاب پیامبر (ص): دو نفر؛
* دسته دوم: شهدای کربلا از اصحاب امام علی (ع): هشت نفر؛
* دسته سوم: شهدای کربلای از اهلبیت امام حسین (ع): هجده نفر (در ادامه این گزارش، به نام چهلوچهار نفر دیگر که در روایات شاذ آمده نیز اشارهشده است)؛
* دسته چهارم: شهدای کربلا از یاران امام حسین (ع):85 نفر.
گفتنی است افزون بر افراد مورداشاره، نام اشخاص دیگری نیز در شمار شهدای کربلا آمده است که به دلیل معتبر نبودن گزارشهای مربوط به آنها، در این دانشنامه به آنها اشارهای نشده است.
نکته دیگر اینکه جمع میان گزارش مشهور-که شمار سپاه امام حسین (ع) را 72 نفر ذکر کردهاند و عدد 157 که در مورد شهدای کربلا آمده، موضوع مقالهای تحلیلی در فصل دوم است.
در فصلهای چهارم تا هشتم، چگونگی شهادت جانگداز فرزندان، برادران، فرزندان برادر، فرزندان خواهر و فرزندان عقیل (عموی امام حسین (ع))، بهتفصیل، گزارششده است.
در فصل پایانی این بخش نیز حوادث جانسوز آخرین لحظات زندگی افتخارآمیز سرور شهیدان، گزارششده است. امام حسین (ع) دختر بزرگش فاطمه را خواست و نوشتهای را که در همبسته شده بود و نیز وصیّت نامه خود را تحویل داد تا پس از واقعه کربلا به برادرش امام زینالعابدین (ع) برساند.
ایشان سپس برای آخرین بار و بهقصد اتمام حجّت، از مردم کوفه یاری طلبید. آنها گریستند، ولی یاریاش نکردند؛ پس یکتنه به میدان رفت و علیوار بهصف دشمن زد.
درحالیکه امام (ع) به شدّت تشنه بود، یاران تیر از هر سو، او را فراگرفت. تیری بر پیشانی، تیری بر سینه، تیری بر گلو و تیری بر دهان او فرونشست و...
در پایان این فصل، گزارشهایی درباره شمار زخمهای بدن امام (ع) و روایاتی درباره قاتل ایشان آمده است. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 35 - 31)
بخش نهم: وقایع پس از شهادت امام حسین (ع)
در بخش نهم، حوادثی که پس از شهادت امام حسین (ع) در کربلا به وقوع پیوست، پدیدههای خارقالعادهای که در منابع معتبر گزارششده، چگونگی دفن شهدا، سرنوشت سرهای مقدّس شهدا و کراماتی که از سر مقدّس سیّدالشهدا (ع) دیده شد، چگونگی حرکت خاندان اباعبدالله (ع) از کربلا به کوفه و از کوفه تا شام و بازگشت آنها از شام به مدینه، در هشت فصل، ارائه میشود.
پس از شهادت امام حسین (ع)، سپاه کوفه نهایت قساوت و بیرحمی را در برخورد با بدنهای مطهّر شهدا و اهلبیت سیّدالشهدا (ع) به نمایش گذاشت.
گزارشهای مربوط به مصائب جانکاه بازماندگان حسین (ع) غارت لباسهای امام (ع)، اسبدوانی بر جسد مطهّر ایشان، غارت آنچه در خیمهها بود و نیز غارت زیورآلات خاندان رسالت، به آتش کشیده شدن خیمهها و اظهار شادمانی یزید و یزیدیان ازآنچه برای اهلبیت (ع) پیش آمد، در فصل نخست این بخش است.
در فصل دوم، پدیدههای خارق العاده مرتبط یا مقارن با واقعه کربلا گزارششده است؛ مانند تحقّق پیشگویی پیامبر (ص) نزد امّ سلمه و بن عبّاس درباره شهادت امام حسین (ع)، خورشیدگرفتگی، سرخ شدن آسمان، گریه آسمان و زمین، نوحهگری جن، فریاد جبرئیل و...
در فصل سوم، حضور پیامبر (ص) به هنگام دفن شهدا، دفن کنندگان امام ویارانش، جایگاه قبور شهدا و دیده شدن بدن سیّدالشهدا در قبر توسّط عامل متوکّل عبّاسی، گزارششده و در پایان، پژوهشی درباره چگونگی دفن شهدا و روز دفن آنها ارائه گشته است.
در ادامه، حوادث مربوط به سرهای مقدّس شهدا، فرستاده شدن آنها به کوفه و شام و گردانده شدن آنها در شهرها، محلّ دفن سر منوّر سیّدالشهدا و کراماتی که از آن مشاهده شد، در فصلهای چهارم و پنجم آمده است.
فصل ششم، با پژوهشی درباره شمار اسرا و باقیماندگان از همراهان امام حسین (ع) در واقعه کربلا آغاز میشود و در ادامه، چگونگی بردن اهلبیت امام (ع) از کربلا و ورود آنها به کوفه و حوادثی که در مدّت اقامت آنها در کوفه اتّفاق افتاد، ارائه و ازجمله، دفاع دلیرانه عبداللّه بن عفیف از اهلبیت امام در مسجد کوفه که به شهادت او انجامید، گزارش میگردد.
مهمترین و آموزندهترین حوادث دوران کوتاه اقامت اهلبیت امام حسین (ع) در کوفه، سخنرانیهای حماسی و آتشین امام زینالعابدین (ع)، فاطمه صغرا، امّ کلثوم و بهویژه زینب کبرا (ع) بود.
پایانبخش این فصل، گزارشی مربوط به شهادت دو کودک منسوب به مسلم بن عقیل است که از زندان ابن زیاد گریخته بودند؛ امّا بیشتر منابع تاریخی، آن دو را فرزندان عبداللّه بن جعفر میدانند.
در فصل هفتم، چگونگی فرستاده شدن اهلبیت سیّدالشهدا از کوفه به شام، تبیین میگردد. در آغاز این فصل، پژوهشی قابل دقّت درباره مسیر اسرا از کوفه به شام، ارائه میشود که آنان را از کدام راه به شام بردهاند: از راه بادیه (حدود 900 کیلومتر) یا از راهکنار فرات (حدود 1360 کیلومتر) و یا از راه موصل (حدود 1627 کیلومتر) در ادامه، رنجهایی که خاندان پیامبر (ص) درراه شام دیدند و حوادث و مصائب جانگدازی که در دوران حضور آنان در دمشق به وقوع پیوست، گزارششده است. مهمترین حادثه این دوران، سخنرانی زینب (س) در مجلس یزید و سخنرانی امام زینالعابدین (ع) در مسجد دمشق بود که آگاهسازی عامّه مردم و موضعگیری خواص را در پی داشت.
تأمّل در گزارشهای فصل هشتم از بخش نهم، نشان میدهد حضور اهلبیت سیّدالشهدا در شام، ازنظر سیاسی و اجتماعی، به زیان حکومت یزید تمام شد.
پایانبخش این فصل، گزارشهای مربوط به بازگشت خاندان رسالت به مدینه و نیز گزارش زیارت نخستین زائر قبر سیّدالشهدا (جابر بن عبداللّه انصاری) است که دراینباره، سه مسئله تاریخی، موردبررسی قرار میگیرد:1. عبور اهلبیت امام (ع) از کربلا در بازگشت از شام؛2. امکان حضور جابر در اربعین اوّل در کربلا؛3. دیدار جابر و اهلبیت سیّدالشهدا در کربلا. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 38 - 35)
بخش دهم: بازتاب شهادت امام حسین (ع) و فرجام کسانی که در کشتن او ویارانش نقش داشتند
در آغاز بخش دهم، تحلیلی درباره بازتابهای اجتماعی و آثار تکوینی واقعه عاشورا و نیز چهار جنبشی که تحت تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم امواج سیاسی و اجتماعی این واقعه تا ده سال پسازآن پدید آمد، ارائه میشود.
پسازآن، متن گزارشهای مربوط به بازتاب شهادت سیّدالشهدا ویارانش در میان شخصیتهای برجسته آن روز جهان اسلام در میان جنایتکاران و خانوادههای آنها، در جامعه عراق و حجاز و حتّی در میان غیرمسلمانان، در پنج فصل، مطرح میگردد و در فصل ششم، سرنوشت شوم کسانی که در این حادثه نقش داشتند و نیز مردمی که از یاریکردن امام (ع) سر باز زدند، تبیین میشود. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، ص 39)
بخش یازدهم: عزاداری و گریه برای امام حسین (ع)
بخش یازدهم با تحلیلی بسیار مهم و کاربردی درباره فلسفه تداوم عزاداری برای سیّدالشهدا (ع) و آثار و برکات آن، ویژگیهای مجالس عزاداری هدفمند و آسیبشناسی عزاداری برای امام حسین (ع)، آغاز میگردد.
در فصل یکم، پس از نقل احادیثی که به عزاداری برای سیّدالشهدا (بهخصوص در دهه اوّل محرّم) توصیه مینمایند، نخستین عزاداران امام (ع) پس از واقعه کربلا و نخستین کسانی که در عزای ایشان لباس سیاه پوشیدند، معرّفی میشوند و در پایان، سیر تاریخی مراسم عزاداری حسینی از قرن اوّل هجری تا عصر حاضر، ضمن تحلیلی خواندنی، پیش روی پژوهشگران قرار میگیرد.
در فصل دوم، تأکید بر ذکر مصائب سیّدالشهدا (ع)، سه بار درود گفتن بر ایشان هنگام یادآوری ایشان، به یادآور آوردن تشنگی امام (ع) در هنگام نوشیدن آب و همچنین ذکر مصائب امام حسین (ع) نزد امام باقر و امام صادق (ع) آمده است.
در فصل سوم، پس از نقل روایتی درباره علّت اهمیّت ویژه روز عاشورا، به آداب این روز، اشارهشده است که عبارتاند از: تعطیلی عمومی، اجتناب از لذّتها، برپاداشتن مجالس عزاداری در منزل یا شرکت در مجالس عزاداری، تسلیت گفتن به یکدیگر و نیز خواندن نماز و دعا و زیارت ایشان.
موضوع فصل چهارم، گریستن و گریاندن در مصیبت ابا عبداللّه الحسین (ع) است. در این فصل، پس از نقل احادیثی درباره تشویق به گریستن و اظهار حزن و جزع نمودن در مصیبت امام حسین (ع)، توضیحی درباره حدیثی از ایشان که میفرماید: «أنا قتیل العبرة»: من کشته اشکم؛ میآید و سپس ثواب گریه کردن بر سیّدالشهدا (ع) و پاداش سرودن شعر در مصیبت ایشان و گزارشهایی شورآفرین درباره گریستن آدم (ع)، ابراهیم (ع)، عیسی (ع)، خاتم انبیا (ص) و خاندان او و نیز گریه فرشتگان، پریان، انواع حیوانات، آسمان، زمین و بلکه همهچیز و حتّی دشمنان سیّدالشهدا (ع) بر ایشان، ارائه میگردد. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 41 - 39)
بخش دوازدهم: مرثیههایی در سوگ امام حسین (ع) و یارانش
در ابتدای بخش دوازدهم، پس از دستهبندی محتوایی اشعاری که در طول چهارده قرن در رثای سیّدالشهدا (ع) ویارانش سروده شدهاند، ضمن مقالهای تحلیلی، تحوّلات شعر عاشورایی و فرازوفرود آن، بررسی میگردد و در ادامه، نمونههایی از اشعاری که دراینباره سروده شدهاند، به ترتیب تاریخی، در هفت فصل، گزارش میشوند. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 41 - 40)
بخش سیزدهم: زیارت امام حسین (ع)
درآمد بخش سیزدهم، نکاتی قابل توجّه درباره واژهشناسی «زیارت»، ریشهیابی آن در فطرت، زیارت زندگان و مردگان از نگاه اسلام، تشویق احادیث اسلامی به زیارت قبور پیامبر خدا و اهلبیت (ع)، فضیلت زیارت امام حسین (ع) و مهمترین آداب و آسیبشناسی آن را تقدیم پژوهشگران مینماید. در پی آن، احادیث مربوط به فضایل زیارت قبر سیّدالشهدا (ع) آثار و برکات آن، هشدار نسبت به ترک آن، حضور فرشتگان و ارواح انبیا و اولیای الهی در مزار ایشان، آداب زیارت و زیارتنامههای مختلف و نایب گرفتن برای زیارت ایشان، در شانزده فصل آمده است. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، ص 41)
بخش چهاردهم: مزار امام حسین (ع)
در بخش چهاردهم، پس از تبیین تاریخچه حرم حسینی، احادیثی درباره فضیلت مزار امام حسین (ع) و برکات تربت مزار ایشان، در سه فصل، گزارش میشود:
در فصل نخست، زیارتگاه امام حسین (ع) به عنان باغی از باغهای بهشت، معرّفی شده که دعا در آن، اجابت میشود؛ همچنین مخیّر بودن مسافر در قصر و اتمام نمازهای چهار رکعتی، از فضایل محدوده حرم سیّدالشهدا شمردهشده است. در این فصل، پژوهشی درباره محدوده تخییر مسافر در قصر و اتمام نیز ارائه میشود.
فصل دوم درباره شفا خواستن از خداوند بهواسطه تربت مزار امام حسین (ع)، آداب آن و نیز موانع بهرهمندی از برکات تربت مزار ایشان است و چند نمونه از شفا یافتگان به برکت استشفا به تربت سیّدالشهدا (ع) نیز معرّفی شدهاند؛ همچنین محدوده تربت ایشان که میتوان با آن استشفا نمود، در ضمن مقالهای تحلیلی توضیح دادهشده است.
در فصل سوم، احادیث مربوط به سایر برکات تربت امام حسین (ع) گزارششده است؛ مانند بهرهگیری از آن در موارد ترس و وحشت، مضاعف شدن ثواب نماز با سجود بر آن، فضیلت ساختن تسبیح با کام برداشتن نوزاد با آن و... (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 42 - 41)
بخش پانزدهم: حکمتهای رسیده از امام حسین (ع)
امام حسین (ع) به دلیل شرایط سیاسی دوران امامتش، میراث علمی فراوانی ندارد؛ اما این، به معنای بسته بودن راه بهرهگیری از دریای علم و حکمت ایشان نیست. در بخش پایانی دانشنامه امام حسین (ع)، پس از تبیین این موضوع و تفسیر معنای «حکمت» در لغت و در قرآن و حدیث، حکمتهای منثور و منظوم نقلشده از ایشان یا منسوب به ایشان، در زمینههای معرفتی، سیاسی، عبادی، اخلاقی و عملی، در ده باب و پنجاهوپنج فصل، در معرض دید محققان و علاقهمندان قرار میگیرد. گفتنی است شماری از این حکمتها در بخشهای مختلف این دانشنامه آمده و در این بخش، بهصورت دستهبندیشده، با ترتیب زیر، ارائه میگردد:
باب یکم: حکمتهای نقلشده از امام حسین (ع) درباره عقل، علم، حکمت و یقین، در سه فصل.
باب دوم: حکمتهای اعتقادی درباره خداشناسی، ایمان، اسلام، قضا و قدر، بازگشت مردگان به دنیا وزندگی پس از مرگ، در پنج فصل.
باب سوم: حکمتهای اعتقادی، سیاسی و اخلاقی درباره امامت، امّت، فضایل اهلبیت (ع) و رهبری آنان، پیروان اهلبیت (ع) و همچنین سخنان امام حسین (ع) در برخورد با معاویه، سخنان ایشان درباره بیعت بایزید و علل قیام ایشان بر ضدّ یزید، رد کردن پیشنهاد سکوت، سخنان ایشان در کربلا و مطالبی که درباره صبر و مقاومت فرموده، سخنانی که درباره وفای اصحاب خود فرموده، رؤیاهای ایشان درباره پیشبینیهای آینده و اجابت دعاهای امام (ع) و کرامات ایشان، در پانزده فصل.
باب چهارم: حکمتهای درباره عبادت خدا، اذان، وضو، نماز، روزه، حج، عمره، طواف، جهاد، خمس، زکات، امربهمعروف و نهی از منکر، قرائت قرآن، ذکر، دعا، صلوات بر پیامبر (ص)، خانه خدا، طلب حلال و انفاق درراه خدا، در چهارده فصل.
باب پنجم: حکمتهای اخلاقی و عملی درباره اخلاق و رفتار نیکو، مکارم اخلاقی پیامبر (ص)، مکارم اخلاقی امام حسین (ع)، آداب همنشینی، سلام کردن، اخلاق و رفتار ناشایست و نیز رهنمودهایی طبّی، در یازده فصل. گفتنی است در ترجمه فارسی، اشعاری که تا قرن چهارم به عربی سروده شدهاند، ترجمه گشتهاند و پسازآن، نمونههایی از اشعار فارسی ارائه میشوند.
باب ششم: حکمتهای جامعی که در قالب احادیث قدسی، با احادیث نبوی و علوی، بهوسیله امام حسین (ع) یا از خود ایشان روایتشده است.
در باب هفتم، حکمتهای گوناگونی که در زمینههای مختلف از امام حسین (ع) نقلشدهاند و در ابواب و فصول پیشین جای نگرفتهاند، ارائه میشوند.
در آغاز باب هشتم، پژوهشی درباره اشعار امام حسین (ع) و دیوان منسوب به ایشان-که در باب دهم میآید-ارائه میشود و پس از بررسی مصادر تاریخی، ادبی و حدیثی اشعار ایشان و ارزیابی استناد آنها به امام (ع) و دستهبندی محتوایی آنها، شعرهایی که در زمینههای مختلف از ایشان نقلشده، گزارش میگردند.
در باب نهم، تمثلهای امام حسین (ع) به اشعار دیگران، جمعآوریشده است.
باب دهم نیز به گزارش دیوان منسوب به ایشان، اختصاص دارد. گفتنی است اشعار این دیوان، با ابیات منسوب به امام (ع) در سایر مصادر-که در باب هشتم آمدهاند-مشابهتی ندارند و این خود، دلیل عمده برای تردید در انتساب این دیوان به امام (ع) محسوب میشود. (دانشنامه امام حسین (ع)، محمد محمدی ریشهری، ج 1، صص 44 - 42)
معرفی مقالات مرتبط با اثر
* «انديشه نامه امام حسين (ع) ناظر به نيازهاي معاصر»، «غلامي، رضا»، «مجله کتاب ماه کلیات»، اسفند 1381 و فروردين 1382، شماره 63 و 64؛
* «معرفی دانشنامه امام حسین (ع)»، «محمد صابر»، «پیام»، پاییز 1389، شماره 103.
برای اطلاع بیشتر در مورد آثار حجت الاسلام و المسلمین ری شهری می توانید به پایگاه رسمی ایشان به آدرس http://www.reyshahri.ir مراجعه نمایید. چنان که کل دانشنامه امام حسین (ع) در سایت دانشگاه قرآن و حدیث به آدرس http://lib.qhu.ac.ir/category/2109 قرار گرفته است.
مشخصات نشر
پژوهشکده علوم و معارف حدیث، «موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث»، 1430 ه. ق، 1388.
تذکر
مطالب فوق توسط سایت دانشنامه اهلبیت (ع) تهیه شده و هرگونه استفاده و نقل مطالب تنها با ذکر منبع مجاز میباشد.