با رحلت مورخ ژرف نگر تاریخ اهل بیت(ع)، علامه سیدجعفرمرتضی عاملی (رضوان‌الله تعالی علیه) و در سالگرد شهادت امام رضا(ع)، شایسته است مروری دوباره به کتاب «الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)» از نخستین آثار ایشان داشته باشیم. اثری که تا مدتها محققان تاریخ و سیره امام رضا(ع) برای نوآوری و نقادانه عمل کردن نیازمند مطالعه دقیق آن بوده اند. در یک بررسی کلی می توان مهم ترین ویژگی اثر یاد شده را «فتح باب بودنش در مسیر تحقیقات مربوط به امام رضا(ع) در دوره معاصر و به جهت جمع میان چندین ویژگی مثبت دانست». امری که سبب می شد محصول نهایی هم برای پژوهشگران و هم مخاطبان دوستدار اهل بیت(ع) قابل استفاده باشد و « وزین و خواندنی» تلقی شود. در ادامه به برخی ویژگی های این اثر و مولف، اشاره می شود.
ویژگی نخست مسلط بودننویسنده بر منابع متقدم و به دنبال آن رویدادهای سده های نخست هجری، ابعاد گوناگون شخصیت امام در مکتب تشیع و سیره و روش امام رضا(ع) است. این تسلط را برای نمونه می توان از ورود ایشان در فصل نخست با تحلیل چگونگی روی کار آمدن عباسیان و سیاست های شان در برابر علویان و دیگر مسلمانان و خروج از فصل با تحلیل نیازمندی حکومت در بهره جویی از شخصیت امام رضا(ع) مشاهده کرد.ایشان از ابتدا متوجه هدف و تصویر نهایی خویش بوده و پس از بحث از زمینه ها و عوامل شکل گیری رویداد، تصویر را به صورتی منطقی و قابل درک ارائه داده است.
ویژگی دیگر اثر روشمندی کار علامه جعفر مرتضی عاملی بود. برای نمونه در بررسی ابعاد گوناگون موضوع ولایتعهدی امام(ع) تلاش شده تا ابتدا تمامی احتمالات موجود در نظر گرفته شود و سپس با در نظر داشتن عنصر زمان و مکان، رخداد و شواهد تاریخی در کنار ملاک های دیگر نقد و ارزیابی روایات،به قبول یا رد آن بپردازد. روش دیگر او در برخی موارد بهره مندی حداکثری از محتوای منابع برای اثبات فرضیه مورد نظر بود. ویژگی های روش بحث ایشان سبب می شد تا از جهت اقناع مخاطب در سطح بالایی قرار گیرد.
سومین ویژگی قابل مشاهده در الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع) خلاقیت علامه در طرح نظریات است. این موضوع تنها با مراجعه به تیترهای اصلی و فرعی و ملاحظه ارتباط کلی میان آنها قابل فهم است. تنها یک ذهن خلاق است که می تواند دائما موضوع را از دیدگاه شخصیت های مختلف حاضر در صحنه و رخداد مشاهده و تحلیل کند. این ویژگی مهم بیش از هر چیز می تواند حاکی از جسارت علمی مولف باشد.
ویژگی دیگر اثر مورد نظر را باید انسجام محتوایی آن دانست. کمتر کسی می تواند دست بر بخشی از کتاب نهاده و مطالب را غیر مرتبط با هم ببیند. این انسجام درونی مطالب از آن جهت است که مولف در خوانشی که از منابع داشته، هرگاه گوشه ای از اخبار را در تنافی با نظر خود می بیند بدان پرداخته و وجه اختلاف را توضیح می دهد. در همین راستا گاه با عباراتی چون «والسر ذلک واضح» هر گونه ابهام را برطرف می نماید یا گاه با عبارت «و یلاحظ هنا» بر تایید نظر خویش بوسیله نکته ای در یک خبر تاکید می کند.
ویژگی بارز دیگر علامه و اثر مورد نظر، مکتبی بودن و در نظر داشتن ملاحظات و خط کشی های مذهب امامیه در تحلیل رویداد ها است. دغدغه مولف در این زمینه سبب شده تا گاه چندین صفحه با کاستن از سرعت تحلیل رویدادها با تامل و صبر تمام به نقد نظرات دیگر در مورد امام رضا(ع) بپردازد. فرقی نمی کند شبهه موجود در مورد شخصیت و تصمیم های امام رضا(ع) مربوط به منابع نخستین باشد یا در تحقیقات معاصر بدان پرداخته شده باشد؛ در هر صورت تلاش می شود تا پس از تبیین نظر مخالف، با دقت و قدرتی عالمانه با آن برخورد شود.
و در نهایت نوع نگارش نویسنده را باید مثال زدنی دانست. مطالب اثر با حفظ صورت علمی و محققانه، آنچنان ساده ارائه شده که مخاطب نیازی به مراجعه به منابع دیگر برای فهم مطالب ندارد. علامه توجه دارد که مخاطب را چگونه با خود همراه نماید، او را ابتدا در مورد دشواری های تحلیل آگاه نموده و سپس قدم به قدم با مخاطب در تبیین رویدادها پیش رود و در نهایت به صورت ساده و روان نتیجه گیری هر بخش را ارائه دهد.
به گمان تبیین سیره رضوی در اثر علامه جعفر مرتضی عاملی، به خاطر جمع میان «تسلط»، «روش»، «خلاقیت»، «انسجام»، «مکتبی بودن» و «ساده نویسی» نوعی فتح باب در مسیر پژوهش درباره شخصیت و رفتار امام رضا(ع) در دوره معاصر تلقی شود.رحمت و مغفرت الهی و حشر با حضرت علی بن موسی الرضا(ع) را از درگاه خداوند متعال برای این عالم فرهیخته مسألت می نمایم
روح الله توحیدی نیا؛ دانش پژوه حوزه علمیه قم و دوره دکتری تاریخ اسلام دانشگاه تهران و پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
