عنوان كتاب: پنهان در تاريخ؛ اعزام هاى ديپلماتيك پيامبر(ص) پيش از بدر
- نویسنده: مهديه پاكروان
- با مقدمه دكتر غلامحسين زرگرى نژاد
- انتشارات: پناه
- سال انتشار: زمستان ۱۳۹۸
- تعداد صفحات:٦٨١صفحه
معرفی کتاب:
کتاب «پنهان در تاریخ» اثری تاریخی در حوزه بخشی از حوادث تاریخ صدر اسلام است که در زمستان 98چاپ و به ویترین انتشارات پناه اضافه شد. این کتاب با رویکردی علمی و نگرشی متفاوت در پی پاسخ به این سوالات است که آیا مسلمانان با هجرت به مدینه به قدرتی متمرکز تبدیل شدند و در اولین گام برای انتقام ورزی به کاروان‌های تجاری قریش حمله کردند؟ اهداف غزوات و سرایای آغازین بعد از هجرت چه بوده است؟
قبل از جنگ بدر هشت غزوه و سریه در منابع تاریخی ثبت شده است که به نقل واقدی از ماه هفتم هجری آغاز شدند. از آنجا که این اعزام‌ها به روایت تاریخ شروع عملیات نظامی مدینه‌اند، جایگاه ویژه‌ای برای تحقیق و بررسی دارند که تا به حال روی آن ها تحقیق جامعی انجام نشده بود. برخی محققان مسلمان و مستشرقان هدف این غزوات و سریه ها را حمله به کاروان‌های تجاری و غارت و مصادره آنها دانسته‌اند. طبق این نگرش، حمله به این کاروان‌ها آغاز واکنش‌های مسلحانه برای کسانی است که دلایل خوبی برای انتقام داشتند. این گزارش‌ها نیاز به تحقیق دارند و باید دید که آیا اقدامات آغازین بعد از هجرت مبتنی بر حمله، غارت و جنگ‌های تلافی جویانه بوده است؟
ضرورت این تحقیق به جهت اتهامی بوده است که ساحت پیامبر (ص) و مسلمانان را نشانه گرفته و آنها را افرادی غارتگر می‌داند. باید دید ریشه این خوانش به کدام گزارش‌های تاریخی و به اقوال کدام یک از مورخان می‌رسد و در نهایت باید به این سوال پاسخ داد که این سرایا و غزوات چه اهدافی در پی داشته‌اند. از سوی دیگر جنگ بدر از حوادث مهم تاریخی است که در موردش همچنان این سوال وجود دارد که آیا جنگی ابتدایی است یا مانند سایر نبردهای پیامبر(ص) دفاعی است. ارتباط جنگ بدر با سرایای پیش از آن بر اهمیت پژوهش افزوده است.
کتاب پنهان در تاریخ با لایه برداری و درون‌کاوی اخبار اعزام‌های قبل از بدر و نیز با بهره جستن از سایر گزاره‌های تاریخی به دنبال صحت سنجی و کشف سازگاری یا ناسازگاری‌ها در این گزارش‌هاست. ماهیت تحقیق تاریخی است و نه کلامی، اگرچه نتایج به‌دست‌آمده از آن می‌تواند توسط دیگر محققان با گزاره‌های کلامی و فقهی نیز تطبیق و تحلیل شوند.
کتاب با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بیان گزارش تاریخی اعزام‌های قبل از بدر و تحليل آنها پرداخته است. این تحلیل بر نقد محتوایی و نیز ارزیابی اِسنادی گزارش‌ها استوار است. رویکرد روشی در بخش‌هایی از تحقیق کمی است. داده‌های منابع در موضوعات شاخص به صورت قرنی دسته‌بندی شده‌اند؛ سپس از طریق فراوانی‌سنجی، اطلاعات با یکدیگر مقایسه و نتیجه به صورت نمودار نیز نشان داده شده است.
فصل بندی کتاب:
- این پژوهش در ده دفتر تنظیم شده است:
- دفتر اول: مقدمات و کلیاتی دربارۀ کتاب که بخشي از آن در اين نوشتار بيان شد.
- دفتر دوم (گزارش اعزام‌ها): در اين دفتر داده‌های تاریخی هشت غزوه و سریۀ قبل از بدر همراه با جزئیات آنها جمع‌آوری شده است.
- برای تحلیل این گزارش‌ها، آشنایی با پیشینۀ روابط مشرکان و مسلمانان ضروری است. بر این اساس، دفتر سوم به مکه و اختصاصات بومی و فرهنگی این منطقه و حوادث آن می‌پردازد؛
- هجرت به یثرب و شکل‌گیری روابط جدید میان قریش و مسلمانان اقتضا می‌کند که بخشی از کتاب به بافت فرهنگی و ویژگی‌های اقلیمی این سرزمین اختصاص داده شود. علاوه بر این، زمینه‌های هجرت و برخی اقدامات آغازین پیامبر در مدینه نیز در دفتر چهارم تبیین شده است. آگاهی از شرایط مکه و مدینه لازمۀ کاوش در حوادث بعدی است.
- بعد از اینکه بستر لازم برای تحلیل اعزام‌های قبل از بدر فراهم شد، سریۀ نخلهمورد بررسي قرار مي‌گيرد. این سریه بعد از هفت اعزام دیگر رخ داده ولی به دلیل آنکه تحلیل سایر اعزام‌ها با مباحثی که تا پایان کتاب آمده است پیوستگی بیشتری دارد، ابتدا سریۀ نخلهتحلیل شده است. در دفتر پنجم (تحلیل سریۀ نخله) علاوه بر منابع تاریخی، 116 منبع تفسیری ده قرن اول نیز در دامنۀ تحقیق قرار داده شده است. علت این امر آیۀ 217 سورۀ بقره است که شأن نزول آن طبق برخی اقوال همین سریه است.
- هفت غزوه و سریه دیگر در دفتر ششم (تحلیل اعزام‌ها) تحليل شده است. تمرکز بحث بر هدف آنهاست و اینکه آیا این‌ها عملیاتی برای یورش به کاروان‌های تجاری بوده‌اند؟
- بعد از تحلیل تک تک غزوات و سریه ها، لازم است در نگاهی کلان مسئلۀ حمله به کاروان‌های تجاری بررسی شود. این موضوع بر اساس مؤلفه‌هایی چون قرائن تاریخی، شرایط اقتصادی و بافت جامعه در دفتر هفتم (بررسی مسئلۀ غارت یا مصادرۀ کاروان‌ها) ارزیابی شده است. در فصل دوم این دفتر، دیدگاه‌های مختلف اعم از دیدگاه مستشرقین و مسلمانان در هدف اعزام‌های قبل از بدر مطرح و برخی از آنها طی مباحث نقد شده‌اند. درباره انتساب لقب "قاطع" به پیامبر نیز تحقیق و کاوش صورت گرفته است.
- علاوه بر حمله به کاروان‌های تجاری، مسدود شدن راه بازرگانی قریش نیز مسئله‌ای قابل تأمل است. چه گزینه‌هایی دلالت بر بسته شدن راه تجاری دارند و در مقابل آیا شواهد معارضی هم وجود دارد؟ دفتر هشتم (بررسی مسئلۀ حصر اقتصادی) به تحلیل این موضوع اختصاص دارد.
- حسن ختامِ تحلیل‌ها بررسی اهداف غزوات و سرایای قبل از بدر است که در دفتر نهم (اهداف اعزام‌ها) ارائه شده است.
- در دفتر دهم (بررسی اِسناد اخبار اعزام‌ها) اِسناد گزارش‌های این اعزام‌ها، که در طول کتاب تحلیل شده‌اند، بر مبنای علم رجال ارزیابی می‌شوند. البته در کتاب به نتایج این ارزیابی‌ها استناد شده است ولی تفصیل آن، که بحثی تخصصی است، در پایان کتاب برای علاقه‌مندان این حوزه ارائه می‌شود.
نقشه پژوهش:
شمای کامل تحقيق در يک نگاه اجمالی در شکل زیر ارائه شده است:
نکاتی برای مطالعه کتاب:
اطلاعات اين پژوهش تاريخي در 681 صفحه جمع آوري شده است. تعداد بالاي صفحات این کتاب اقتضای تحلیلی بودن آن است؛ محقق به دليل وجود حفره‌هاي خالي از اطلاعات و دست‌اندازهاي تعارض، ناگزير به پيمايش دقيق مباحث بوده است. اما اين کتاب با خواننده همراه مي‌شود و راهي آسان براي مطالعه کتاب جلوي پاي او قرار مي‌دهد:
v چکیدۀ عموم بحث‌ها در انتهای هر فصل آمده است؛
v قاب‌هایی با عنوان «مرور» برای راحت‌خوانی در نظر گرفته شده‌اند که بحث‌های پیش‌گفته را به صورت اجمالی در بردارند؛
v قاب‌های دیگری نیز با عنوان «توقف، تأمل» حاوی مطالب حائز اهمیت‌اند؛
vجداول و نمودا‌رها با فشرده‌سازی اطلاعات مطالعه و درک سریع مطالب را میسر می‌کنند؛
vممکن است برخی مباحث به دلیل تتبع عمیق‌تر در منابع در حد حوصلۀ همۀ خوانندگان نباشند و بیشتر سلیقۀ متخصصان را پوشش دهند. این قسمت‌ها با نشانۀ " مشخص شده‌اند. با رسیدن به آنها، می‌توان از مطالعه‌شان صرف‌نظر کرد و به قاب‌های مرور، جداول یا چکیده‌شان مراجعه و مباحث بعدی را دنبال کرد.
اين اثر در دسته کتب تخصصي تاريخ اسلام است اما به گونه‌اي نوشته شده که علاقمندان در ساير رشته‌ها هم مي‌توانند با آن همراه شوند. مقدمه این کتاب نگاشته استاد دکتر غلامحسین زرگری نژاد است.
برای تهیه کتاب "پنهان در تاریخ" می توانید با انتشارات پناه به شماره ۰۹۱۰۱۹۳۲۱۱۴ تماس بگیرید. همچنین 70 صفحه آغازین کتاب را می توانید در کانال تلگرامی پناه مشاهده نمایید.
